Opis hasłowy znaczenia wybranych określeń liturgicznych oraz niektórych słów, których używamy w kościele, ale nie zawsze wiemy co precyzyjnie oznaczają.
Ablucja - z łac. obmycie. W liturgii występuje obmycie: palców, głowy, stóp, kielicha (puryfikacja).
Aklamacja - (od łac. clamo - wzywam) krótki zwrot melodyczny, śpiewany podczas Mszy, lub na nabożeństwie przez wiernych: "Alleluja", "Amen", "I z duchem Twoim"; aklamacja włącza wiernych do czynnego udziału w liturgii.
Alba - (łac. albus - biały) długa, biała spodnia szata liturgiczna (kapłana i służby liturgicznej w czasie liturgii), symbolizująca łaskę chrztu św.
Alleluja - (od hebr. czasownika w trybie rozkazującym: hallelu-Jah(we) oznacza: chwalcie Jahwe, chwalcie Pana. Stanowi ona radosną aklamację, śpiewaną przez kantora (psałterzystę) lub scholę we Mszy przed Ewangelią we wszystkich okresach poza Wielkim Postem. Aklamację tę powinno się koniecznie śpiewać - gdy nie jest śpiewana należy ją opuścić. Aklamacja Alleluja jest szczególnie wyeksponowana w liturgii w okresie Wielkanocnym.
Ambona - miejsce do czytań biblijnych oraz wygłaszania homilii (kazań), dziś najczęściej pulpit zwany ambonką usytuowany w prezbiterium.
Amen - termin hebrajski, który w Piśmie Świętym stanowi formułę uroczystego potwierdzenia i akceptacji. "Niech tak się stanie", "Tak rzeczywiście jest". Jest to jedna z najczęściej używanych w liturgii rzymskiej aklamacji.
Słowo to jest często wypowiadane w kościele. Mówimy je przy zakończeniu modlitwy, znaku krzyża, czy przyjęciu Komunii świętej. Tłumacząc dosłownie ten wyraz otrzymamy: "Niech się stanie" lub "z pewnością". Ponieważ słowo to wyraża zgodę lub potwierdzenie, należy wypowiadać je bardzo wyraźnie i z uwagą. Pan Jezus, gdy chciał coś ważnego powiedzieć, zaczynał od słowa "amen". Mówił wtedy dwa razy: "amen, amen mówię wam...", a na język polski przetłumaczono ten zwrot: "Zaprawdę powiadam wam...". Kiedy mówimy "amen" wyrażamy naszą zgodę lub potwierdzamy słowa modlitwy, którą skierowaliśmy do Boga.
Anioł - (łac. angelus) istota duchowa, stworzona przez Boga, obdarzona wolną wolą, rozumem i całkowitym poznaniem. Aniołowie są posłańcami Bożymi, mają swój udział w historii zbawienia.
Anioł Pański - (łac. Angelus Domini) modlitwa odmawiana rano, w południe i wieczorem dla uczczenia Wcielenia Bożego i macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny.
Antyfona - werset często zaczerpnięty z Psalmów lub innych ksiąg Pisma Świętego, śpiewany przez chór na przemian z wiernymi, lub przez jeden chór na przemian z drugim. Antyfony zwykle podkreślają obchodzone właśnie święto liturgiczne, lub bieżące czytania biblijne.
Apokalipsa - ostatnia księga, zamykająca Nowy Testament, zawiera proroctwa dotyczące rzeczy ostatecznych - eschatologicznych. Jej autorem jest św. Jan Ewangelista, stąd też nazywana jest Objawieniem (św. Jana). Powstała na wyspie Patmos ok. 95-100 r. n e.
Archidiecezja - jednostka terytorialna administracji kościelnej, na czele której stoi arcybiskup.
Aureola - symboliczne koło otaczające głowy przedstawianych postaci świętych.
Baldachim - ozdobny daszek lub ozdobna osłona z materiału nad godnymi czci miejscami i osobami, przede wszystkim jako osłona niesiona nad Najświętszym Sakramentem.
Bałwochwalstwo - jest to oddawanie czci, przedmiotom, bożkom, posągom, zwierzętom. Określa też bezkrytyczne, ślepie uwielbienie czegoś lub kogoś.
Biret - nakrycie głowy duchownych katolickich.
Celibat - stan bezżenny, ślub czystości.
Credo - wyznanie wiary (łac. credo = wierzę).
Czyściec - stan, w którym człowiek zmarły w stanie łaski uświęcającej oczyszcza się po śmierci z nieodpokutowanych na ziemi win grzechów ciężkich, powszednich i wszelkich niedoskonałości. Jest to już stan zbawionych.
Czytanie (lekcja) - w odniesieniu do liturgii to nie tylko odczytanie fragmentu Pisma św. w ramach liturgii słowa, ale także sam czytany podczas Mszy czy nabożeństwa.
Dary Ducha Świętego - łaski otrzymywane podczas sakramentu bierzmowania, umacniające nas do mężnego wyznawania wiary i do postępowania według jej zasad. Są to: mądrość, rozum, rada, męstwo, umiejętność, pobożność, bojaźń boża.
Dekalog - (gr. deka - dziesięć, logos - słowo, dekalog: "dziesięć słów") nazwa dziesięciu przykazań Bożych, przekazanych przez Boga Mojżeszowi na górze Synaj. Zawiera dziesięć zasad którymi powinien kierować się chrześcijanin, gdyż są one podstawą jego życia w duchu Chrystusa.
Dewocjonalia - przedmioty służące do odprawiania kultu religijnego.
Diecezja - podstawowa cześć administracyjna i formacyjna Kościoła, powierzona biskupowi i podległym mu prezbiterom, który jest za nią odpowiedzialny bezpośrednio przed papieżem.
Dogmat - w Kościele Katolickim jest to prawda, fakt nie podlegający dyskusji i wątpliwości. Wiele rzeczywistości naszej wiary jest niemożliwych do udowodnienia naukowego. Odwołują się one do wiary i dzięki niej muszą zostać niepodważalnie przyjęte.
Duch Święty - (łac. Spiritus Sanctus) trzecia obok Ojca i Syna, osoba Trójcy Świętej. Umacnia i ożywia Kościół. Dodaje człowiekowi sił i zdolności (patrz Dary Ducha Świętego i bierzmowanie). Jest Pocieszycielem (Parakletem - gr. para-kaleo - wzywam), posłanym Kościołowi jako pierwszy dar po zmartwychwstaniu Chrystusa, w dniu Zesłania Ducha Świętego
Dusza - (łac. anima) człowiek jest jednością duszy i ciała. Dusza jest nadprzyrodzonym duchem działającym w człowieku. Mówi do nas poprzez sumienie i jest niematerialna oraz nieśmiertelna.
Dyspensa - decyzja hierarchii kościelnej, która zwalnia wiernego od wykonywania obowiązku nałożonego przez prawo kościelne.
Egzorcyzm - obrzęd liturgiczny mający na celu uwolnienie człowieka, rzeczy, lub miejsca od działania złego ducha.
Ekscelencja - tytuł honorowy, zwrot grzecznościowy należny w Kościele biskupom.
Ekskomunika - potocznie nazywana klątwą. Pozbawia uczestnictwa w życiu Kościoła - korzystania z sakramentów. Ekskomunikę zaciąga się poprzez: naruszenie tajemnicy spowiedzi, profanacji ciała i krwi pańskiej, przymusu fizycznego wobec papieża (i biskupa) a także za herezję.
Ekumenizm - określa ogół działań teologicznych i duszpasterskich zmierzających do przywrócenia utraconej jedności wszystkich chrześcijan w jednym Kościele Jezusa Chrystusa.
Encyklika - najwyższej rangi pismo papieskie skierowane do całego Kościoła, a od pontyfikatu Jana XXIII do wszystkich ludzi dobrej woli. Tytuł encykliki pochodzi zawsze od pierwszych jej wyrazów (incipit).
Episkopat - a) inaczej sakra biskupia, najwyższy stopień święceń, b) ogół hierarchów kościelnych danego państwa.
Epistoła - inna nazwa drugiego czytania we Mszy; zazwyczaj z listów apostolskich Nowego Testamentu.
Eucharystia - uczta ofiarna Jezusa Chrystusa, która z Jego woli powtarzana jest codziennie przez chrześcijan całego świata na "Jego" pamiątkę. Obok chrztu jest to podstawowy sakrament w życiu Kościoła.
Eutanazja - wspomagane samobójstwo, zazwyczaj dotyczy ludzi starszych lub śmiertelnie (terminalnie) chorych. Moralnie jest niedopuszczalna i w wielu krajach zakazana.
Ewangelia - (gr. ewangelia: Dobra Nowina) w Piśmie Świętym oznacza głoszenie wieści o zbawieniu wiecznym. Kościół potwierdza dzisiaj autentyczność czterech Ewangelii: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Pierwsze trzy nazywamy synoptycznymi (gr. synopsis - podobne, pasujące), gdyż są bardzo podobne, zaś ewangelia Jana jest niesynoptyczna.
Ewangeliarz - jest uroczystą, zdobioną, księgą liturgiczną zawierającą wyłącznie Ewangelie czytane podczas Mszy św. w porządku tygodniowym, niedzielnym i świątecznym.
Exultet - uroczysty śpiew o Paschale, tej świecy, która symbolizuje Jezusa Chrystusa Zmartwychwstałego. Nawiązuje także do słupa ognia, który prowadził Izraelitów przez pustynię, oraz do światła wiary, które w momencie chrztu świętego zapala się w człowieku. Ogień i światło są bardzo nośnymi symbolami, dlatego tych odniesień jest z pewnością więcej.
Genesis - nazwa Księgi Rodzaju.
Gloria - Hymn "Chwała na wysokości Bogu" - uroczysta pieśń sławiąca Boga, doksologia. W czasie Eucharystii śpiewana w święta i uroczystości.
Godzinki - nabożeństwo ku czci Matki Bożej. Składają się z hymnów, modlitw i antyfon. Podzielone na siedem części (wg starego brewiarza) jutrznia, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpory i kompleta. Sławią Matkę Bożą jako Królową świata, matkę ludzi, wspomożycielkę i orędowniczkę.
Gorzkie Żale - nabożeństwo pasyjne, odśpiewywane w niedziele wielkiego postu. Odznaczają się prostotą i serdecznym współczuciem dla cierpień Jezusa i Maryi.
Gromnica - świeca poświęcona w dzień Ofiarowania Pańskiego, stawiana przy konającym, a także ustawiana w okiennicach w czasie burzy - jest wyrazem wiary w Opatrzność, chroniącą nas przed niebezpieczeństwami.
Grzech - świadome i dobrowolne przekroczenie Bożych przykazań. Odejście od Boga, zaprzeczenie wiary. Grzechy dzieli się na lekkie (powszednie) i ciężkie (śmiertelne). Istnieje także pojęcie grzechów wołających o pomstę do nieba.
Habit - strój zakonny, składa się głównie z sukni przepasanej cingulum, kaptura będącego uzupełnieniem sukni, płaszcza narzucanego na habit. Często nosi się także szkaplerz, bądź medalion z wizerunkiem świętego założyciela.
Herezja - rozłam w Kościele spowodowany przez poważne i z uporem podtrzymywane błędy w wierze. Są to zarówno poglądy różne od ustalonej nauki Kościoła, jak i wynikające z nich ruchy.
Homilia - jest to słowo kapłana skierowane do wiernych na tle usłyszanych czytań biblijnych. Homilię może wygłaszać także diakon, ale nigdy człowiek świecki.
Hosanna - posiada podwójne znaczenie: stanowi wołanie o pomoc, jak również zbawienie.
Hostia - (łac. hostia - krwawa ofiara) opłatek przeznaczony do konsekracji i wystawienia publicznego.
Hymn (z greckiego hymnos = pieśń pochwalna) - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna o apostroficznym charakterze wypowiedzi, komponowana na cześć Boga, szczególnej osoby, wydarzenia, ojczyzny (kraju), a także idei. Znanym polskim hymnem jest "Hymn do miłości ojczyzny" stworzony przez Ignacego Krasickiego. Ma swoją odmianę liturgiczną śpiewaną w czasie nabożeństw.
IHS - to skrót, monogram imienia własnego Chrystusa, wyrażony literami greckimi (jota, eta, sigma) i odczytywany nie jako I-Ha-Es, lecz: JES.
INRI - skrót łacińskich słów: Iesus Nazarenus Rex Ivdaorum - Jezus Nazarejczyk Król Żydowski, umieszczony na krzyżu nad głową ukrzyżowanego Chrystusa, w jęz. greckim, hebrajskim i łacińskim (por. J 19,20).
Insygnia - (łac. signum - znak, oznaka) oznaka jakiejś władzy, święceń, urzędu. Np. insygnium władzy kapłańskiej jest stuła i ornat.
Jałmużna - jedna z form religijnego samodoskonalenia się (pokuty). Polega na oddaniu z serca materialnego daru potrzebującemu.
Jasełka - przedstawienie teatralne, którego treść stanowią zdarzenia związane z Bożym Narodzeniem.
Jutrznia - w kościele katolickim pierwsza część Liturgii Godzin odmawianej o wschodzie Słońca. Częstym zwyczajem jest łączenie jutrzni razem z wezwaniem lub godziną czytań.
Kalendarz liturgiczny - zawiera informacje dotyczące poszczególnych dni liturgicznych w ciągu roku. Hierarchizuje wspomnienia, święta i uroczystości. Kalendarz liturgiczny do użytku praktycznego tzw. Ordo precyzuje o jakiego danego dnia należy użyć formularza Mszy św. dając wykaz koloru szat lit. wspomnień, oraz pieśni.
Kalwaria - miejsce śmierci Chrystusa, a także z rozmachem budowane drogi krzyżowe w różnych miejscach świata licznie nawiedzane przez pielgrzymów.
Kanonik - członek kapituły katedralnej.
Kapa - długa sięgająca do stup zarzucana na ramiona i spięta na piersi szata liturgiczna. Używana podczas procesji i nabożeństw. Bogato zdobiona.
Kapelan - ksiądz zajmujący się duszpasterstwem przy kaplicy (stąd nazwa), jakiejś grupie wiernych (np. kapelan szpitalny, więzienny).
Kaplica - z łac. capella - mały kościół, miejsce z ołtarzem przeznaczone do odprawiania Mszy św. Istnieją kaplice wewnętrzne - w kościołach, domach zakonnych, instytucjach, a także zewnętrzne, wolno stojące. W przeciwieństwie do kościołów Msze św. odprawia się w nich okolicznościowo.
Kardynał - najwyższa godność w Kościele po papieżu, których to wybiera według własnego uznania. Kardynałowi przysługują czerwona sutanna oraz piuska, tytularny kościół w Rzymie, prawo do uczestniczenia w konklawe oraz tytuł eminencji. Kardynałowie tworzą kolegium kardynałów.
Katafalk - miejsce, specjalne podwyższenie przeznaczone do ustawienia trumny w czasie Mszy św. pogrzebowej. Nieraz bogato zdobiony.
Katakumby - znajdujące się pod powierzchnią ziemi cmentarze, związane z chrześcijaństwem prześladowanym, za czasów cesarstwa rzymskiego. Najczęstsze katakumby spotykamy właśnie w Rzymie (np. katakumby św. Kaliksta, gdzie pochowano św. Tarsycjusza). W katakumbach zasadniczo nie odprawiano Eucharystii - nie było to też zwyczajowe miejsce spotkań chrześcijan.
Katecheza - nauka religii.
Katechizm - podręcznik przedstawiający w sposób uporządkowany całokształt nauki chrześcijańskiej wiary.
Katechumen - osoba dorosła przygotowująca się do przyjęcia chrztu św.
Katechumenat - określenie katechezy przeznaczonej dla osób dorosłych przygotowujących się do przyjęcia chrztu św.
Katedra - (od gr. cathedra - podwyższenie) w pierwotnym znaczeniu oznacza krzesło, w chrześcijaństwie tron biskupi. Od X wieku mianem katedry określa się rezydialny kościół biskupa - matkę wszystkich kościołów w diecezji.
Kazalnica - inaczej ambona; miejsce głoszenia kazania.
Kazanie - część liturgii słowa w której duchowny, kaznodzieja objaśnia naucza lud zgodnie z zasadami magisterium Kościoła.
Kaznodzieja - duchowny wygłaszający kazanie.
Klasztor - obiekt użyteczności wspólnoty zakonnej. Są to najczęściej: kościół, kaplica, cześć mieszkalna oraz budynki gospodarcze.
Klauzura - zakaz przebywania osobom postronnym na teren przeznaczony wyłącznie dla osób konsekrowanych.
Kleryk - (alumn) mężczyzna przygotowujący się do przyjęcia święceń.
Kolegiata - kościół przy którym na wzór kapituły katedralnej, istnieje kapitułą kolegiacka, czyli zespół duchownych.
Kolęda duszpasterska - odwiedziny duszpasterskie kapłana przynależnej parafii w celu błogosławieństwa rodziny oraz spotkania i zapoznania się z nią. Ma miejsce w czasie okresu Bożego Narodzenia.
Koloratka - prosty, biały kołnierz zapinany z tyłu, noszony przez duchownych.
Kompleta - w kościele katolickim ostatnia Modlitwa Liturgii Godzin, odmawiana w nocy przed udaniem się na spoczynek.
Komunia - (od łac. communio - jedność, zjednoczenie). Oznacza zjednoczenie wszystkich wiernych, uczestniczących w zgromadzeniu eucharystycznym, w Chrystusie poprzez przyjęcie Komunii św. - postaci eucharystycznych.
Komża - szata liturgiczna, ma tę samą symbolikę co alba jest jednak znacznie krótsza - ze względów praktycznych; od IX wieku strój ministranta. Przez kapłana używana najczęściej do sprawowania czynności poza liturgicznych.
Koncelebra - wspólne sprawowanie liturgii (głownie Mszy św.) przez więcej niż jednego kapłana (tj. biskupa lub prezbitera). Koncelebra w toku dziejów zanikła, ale została przywrócona na Soborze Watykańskim II.
Konfesjonał - (łac. confessio - wyznaję) miejsce w kościele przeznaczone do prywatnej spowiedzi. Przypomina drewniany domek wyposażony w siedzenie dla kapłana - reprezentującego Chrystusa oraz klęcznik dla penitenta. Powinien, co niestety rzadko się zdarza, dawać poczucie dyskrecji penitentowi.
Konklawe - (łac. cum clave - pod kluczem) nadzwyczajne zebranie się kolegium kardynałów po śmierci papieża, w celu wyboru nowego. Konklawe odbywa się w atmosferze całkowitego odseparowania od świata zewnętrznego w momencie wypowiedzenia przez kardynała kamerlinga, bądź papieskiego ceremoniarza słów "extra omnes" - "nikt więcej", aż do ogłoszenia z loggii Bazyliki św. Piotra imienia nowego papieża.
Konkordat - międzynarodowa umowa zawierana pomiędzy Stolicą Apostolską a poszczególnymi krajami, określająca koegzystencję instytucji Państwa i Kościoła. Dla każdego kraju jest inny, dostosowany do sytuacji i potrzeb Kościoła w danym państwie.
Konsekracja - to akt poświęcenia odnoszący się do osób. Konsekruje się osoby zakonne składające śluby, diakonów, prezbiterów oraz biskupów. Konsekracja należy do sakramentaliów. Formuły poświęceń znajdują się w benedykcjonale, potyfikale i graduale. Konsekracja odnosi się także do przeistoczenia we Mszy św. - przemiany chleba i wina w Krew i Ciało Chrystusa.
Kredens - miejsce składania przed Mszą paramentów liturgicznych, a także miejsce puryfikacji kielicha i pateny poza ołtarzem.
Kropidło - służy do obrzędu pokropienia wiernych oraz przedmiotów wodą święconą. Najpopularniejsze kropidła zakończone włosiem są nieodłącznym elementem kociołka z wodą. Używa się także kropideł zakręcanych, które zawierają w trzonie zbiorniczek z wodą. Szczególnie użyteczne podczas kolęd.
Kropielnica - jest zbiornikiem na wodę święconą, umieszczanym najczęściej w przedsionku kościoła. Wierni wchodząc co świątyni maczają palce w wodzie i czynią znak krzyża, co przypomina przyjęty chrzest i przynależność do wspólnoty Kościoła. To także kociołek z wodą święconą, w którym zanurza się kropidło podczas poświęceń.
Krucyfiks - krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa.
Krypta - to podziemne pomieszczenie, najczęściej w formie rozległej kaplicy, z założenia służące do grzebania w nim zwłok ludzi szczególnie zasłużonych dla Kościoła. Często odprawia się w nich Msze św. w intencji zmarłych.
Ksieni - żeński odpowiednik opata w żeńskich wspólnotach zakonnych. Istnieje specjalny obrzęd błogosławieństwa ksieni, znajdujący się w księgach liturg.
Księgi liturgiczne - to zbiory modlitw i czytań, stosowanych w liturgii, zatwierdzone przez władzę kościelną. Do najważniejszych ksiąg liturgicznych, niezbędnych do odprawienia Mszy św. należą: mszał, lekcjonarz, ewangeliarz, oraz księgi pomocne przy sprawowaniu sakramentów i sakramentaliów: graduał, rytuał, pontyfikał i benedykcjonał. Ważne miejsce zajmuje także liturgia godzin tzw. brewiarz.
Kuria rzymska - zespół instytucji kościelnych zwanych dykasteriami (kongregacjami) które pomagają papieżowi w kierowaniu Kościołem.
Kustodia - (łac. custodio - ochraniam, przechowuję) jest to mała puszka, w niej przechowuje się Najświętszą Hostię przeznaczoną do wystawienia w monstrancji.
Kyrie Eleison - z jęz. greckiego "Panie zmiłuj się" w liturgii wezwanie pokutne, podczas aktu żalu i pokuty wzbudzanego na początku każdej Eucharystii w celu przebłagania Boga za grzechy w celu godnego uczestnictwa we Mszy.
Lampion - ozdobna świeca, pochodnia otoczona kloszem. Używany podczas rorat w okresie Adwentu. Symbolizuje naszą gotowość na przyjście Oblubieńca; Chrystusa.
Lavabo - obmycie rąk wykonywane podczas ofiarowania. Tradycją sięga obrzędów żydowskich. Podczas lavabo kapłan wypowiada: "Obmyj mnie Panie z mojej winy i oczyść z grzechu mojego."
Lawaterz - naczynie liturgiczne służące do obmycia rąk podczas ofiarowania. Składa się z dzbanuszka na wodę i tacki.
Legat papieski - duchowny, reprezentant papieża w różnych krajach, lub regionach świata. Do jego obowiązków należy zacieśnianie stosunków pomiędzy Stolicą Apostolską a danym rejonem.
Lektor - (od. łac. lectio - czytam) osoba świecka, mająca zezwolenie na czytanie Pisma Świętego podczas Mszy Świętej.
Litania - (od gr. litaneuein - modlić się nieustannie) modlitwa błagalna, w której wierni wierni odpowiadają na poszczególne wezwania powtarzając określony zwrot. Jeszcze w XVI w. funkcjonowało ponad osiemdziesiąt litanii. Obecnie, do odmawiania publicznego zatwierdzonych jest sześć.
Liturgia - jest to popularne określenie Mszy Świętej. Liturgia jest pojęciem szerszym i obejmuje: sakramenty i sakramentalia, rok liturgiczny, liturgię godzin (modlitwa brewiarzowa), oraz muzykę i sztukę sakralną.
Lucernarium - uroczysty obrzęd zapalenia, błogosławienia i wprowadzenia do świątyni światła (ognia). W liturgii rzymskiej pozostało jedyne, ale szczególnie uroczyste lucernarium, które ma miejsce w Liturgii Wigilii Paschalnej w wieczór Wielkiej Soboty.
Luna - (lub lunula od łac. luna; księżyc) naczynie liturgiczne służące do umieszczenia i przechowywania hostii w kustodii. Najczęściej pozłacana, można także w niej wystawiać Najświętszy Sakrament. Ma kształt półksiężyca.
Łamanie chleba - (łac. fractio panis) - pierwotna nazwa Mszy świętej. W liturgii Eucharystycznej - jest to gest przełamania chleba w czasie śpiewu Baranku Boży, którego cząstkę wpuszcza się do kielicha z Krwią Pańską, na znak jedności ofiary Chrystusa.
Łaska - (łac. gratia) oznacza łaskawość i zmiłowanie się Boga nad człowiekiem. Bóg obdarza człowieka godnością swego przybranego dziecka (łaska uświęcająca), umacnia i wpływa na jego postępowanie prowadzące do zbawienia (łaska uczynkowa).
Łódka - nawikula, naczynie liturgiczne służące do przechowywania kadzidła.
Madonna - przejęte z włoskiego określenie Matki Bożej, "moja Pani". Tytuł ten wywodzi się ze średniowiecznej pieśni maryjnej "O Pani moja".
Magnificat - (łac. magnificare - wielbić, wychwalać) "Wielbi dusza moja Pana", wieczorna pieśń brewiarzowa, tzw. "Pieśń Maryi" inspirowana słowami Maryi podczas zwiastowania i spotkania ze św. Elżbietą. (por. Łk 1, 46-55).
Małżeństwo - jeden z siedmiu sakramentów świętych, zaliczanych do tzw. sakramentów posłania. Sakramentu tego małżonkowie udzielają sobie sami - kapłan asystuje i reprezentuje wspólnotę wiernych, a także powagą Kościoła potwierdza. Sakrament małżeństwa wprowadza małżonków w życie Trójcy Świętej, w której więzią doskonałości jest miłość.
Mandatum - (łac. mandatum - przykazanie) to liturgiczny obrzęd umycia nóg podczas Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek, będący pamiątką umycia apostołom nóg przez Jezusa
Manipularz - szata liturgiczna, przypominająca stułę, zawiązywana w liturgii przedsoborowej na lewej ręce kapłana. Symbolizowała przyjęte święcenia oraz kajdany na rękach Chrystusa
Mantolet - szata liturgiczna w kolorze purpurowym, przysługująca członkom kapituł katedralnych
Martyrologium - księga liturgiczna Kościoła, w której znajduje się wykaz wszystkich świętych; tak męczenników jak i wyznawców. W lit. bizantyjskiej odpowiadała jej księga zwana menologion.
Matka generalna - najwyższa przełożona w zakonach żeńskich, sprawuje najważniejszą władzę w zakonie.
Meczet - świątynia wyznawców islamu. Charakteryzuje się minaretem - wysoką wieżą, z której muezzin wzywa na modlitwę. Dach świątyni zwieńczony jest kopułą. Wnętrze cechuje bogata dekoracja ścian, nisza mihrab dla imama, a także miejsce, z którego objaśnia się Koran.
Medalik - okrągły, bądź owalny krążek wykonany z metalu, srebra bądź złota, zdobiony wizerunkiem Jezusa, Maryi bądź świętych pańskich.
Medytacja - forma modlitwy polegająca na rozmyślaniu. Medytacja przebiega w ciszy i może być inspirowana fragmentem z Pisma Świętego bądź pobożnej lektury jak również przyrodą, bądź jakimś zjawiskiem.
Melchizedek - parament liturgiczny, część monstrancji. To złocona podstawka, która bezpośrednio przylega do hostii, umożliwia przenoszenie i wystawienie Ciała Pańskiego w pionowej pozycji (inaczej nazywana lunula).
Męczeństwo - jest to heroiczne świadectwo wiary, wyrażone przez dobrowolne przyjecie śmierci zadanej z powodu wyznawania wiary w Chrystusa.
Millenium - określenie jubileuszu tysiąclecia chrztu Polski, ale także roku 2000 milenijnego. Jest to szczególny czas dziękczynienia za dziedzictwo wiary chrześcijańskiej i Bożą opatrzność.
Miłosierdzie - (łac. misericordia) jest wyrazem miłości do człowieka potrzebującego pomocy, jest obowiązkiem chrześcijanina, szczególnym wyrazem miłości bliźniego i Boga.
Ministrant - członek ludu Bożego, który w czasie sprawowania liturgicznych obrzędów spełnił posługę pomocniczą w sposób określony przepisami Kościoła.
Mirra - wonna żywica, kadzidło, spalane na węglach w trybularzu. Spalana symbolizuje modlitwę ludu wznoszącą się do Boga.
Misterium - inscenizacja, przedstawienie biblijnych prawd i wydarzeń, oraz scen z życia świętych.
Misterium Paschalne - tajemnica śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, która przez wiarę i sakramenty staje się udziałem człowieka. Przeżywamy je podczas tzw. Wielkiego Tygodnia i Triduum Paschalnego, choć dzięki niemu sens i moc posiadają sakramenty i liturgia sprawowane przez cały rok.
Mitra - uroczyste nakrycie głowy biskupa i infułata. Składa się z dwóch elementów bogato zdobionego, usztywnionego materiału.
Młodzianków święto - święto stałe w kalendarzu liturgicznym obchodzone 28 grudnia na pamiątkę wymordowania na rozkaz Heroda wszystkich chłopców do 2 r. ż. celem zabicia Jezusa.
Modlitwa - jest rozmową i obcowaniem z Bogiem, słuchaniem go i zwracaniem się do niego, czasem nawet bez słów. Wyróżniamy modlitwę: wspólnotową i indywidualną, ustną i myślną.
Mszał - (Missale Romanum) jednia z najważniejszych ksiąg liturgicznych w Kościele Katolickim, zawierająca teksy sprawowania Mszy św.
Nabożeństwo - pozaliturgiczny kult Kościoła. Nabożeństwa wypływają z liturgii i mają do niej prowadzić. Są wyrazem pobożności tak wspólnotowej jak i prywatnej.
Nadzieja - jedna z trzech cnót, w których wyraża się stosunek człowieka do Boga. Każe widzieć w Bogu najwyższe i upragnione dobro, ku któremu człowiek dąży.
Nałożenie rąk - w Starym Testamencie znak ten był także używany podczas ceremonii wyniesienia osoby na jakiś urząd. W Nowym Testamencie to symbol leczenia i przekazywania Ducha.
Namaszczenie chorych - sakrament, przez który Chrystus umacnia człowieka ciężko chorego i leczy na duszy, a niekiedy i na ciele, pomaga mu w znoszeniu cierpienia i powrocie do zdrowia.
Nawrócenie - ma miejsce kiedy człowiek odwraca się od zła, szatana i grzechu, a zwraca się ku Bogu, który jest źródłem życia i świętości.
Nekrolog - (gr. nekros - umarły, martwy) powiadomienie o śmierci jakiejś osoby.
Neofita - człowiek niewierzący, bądź innej wiary niż chrześcijańska, który poprzez chrzest zostaje włączony do wspólnoty Kościoła.
Neokatechumenat - jest to ruch formacyjny dla ludzi dojrzałych, na wzór pierwszych gmin chrześcijańskich, ma pomagać w walce z grzechem i przemianą życia.
Neoprezbiter - określenie przyjęte dla nowo wyświęconego kapłana.
Niebo - stan ostatecznego szczęścia człowieka wypływającego ze zbawienia i przebywania z Bogiem.
Niedziela - pierwszy dzień tygodnia, najstarszy dzień świąteczny chrześcijan obchodzony na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa.
Nieszpory (łac. vesper - wieczór) - w kościele katolickim przedostatnia część modlitwy brewiarzowej, odmawiana w porze wieczornej. Nieszpory składają się z hymnu, kilku psalmów poprzedzonych i zakończonych antyfonami, czytania, responsorium oraz kantyku Najświętszej Maryi Panny (Magnificat).
W Polce przyjęły się tzw. nieszpory ludowe, czyli wieczorne nabożeństwo odprawiane w kościołach w niedziele i święta, dla których charakterystyczny jest archaiczny, rymowany przekład psalmów.
Nimb - w ikonografii chrześcijańskiej jest to świetlany krąg otaczający głowę osoby świętej.
Nowenna - dziewięciodniowe nabożeństwo, odprawiane jako przygotowanie do uroczystości kościelnej, bądź jakiegoś ważnego wydarzenia życiowego.
Nowicjat - w zgromadzeniach i zakonach okres wchodzenia w życie zakonne, czas przygotowania i pierwszej próby dla kandydatów. Czasami poprzedzany postulatem.
Nuncjusz - wydelegowany przez papieża reprezentant Stolicy Apostolskiej w danym kraju lub prowincji. Podlega mu tzw. nuncjatura.
Objawienie Boże - (gr. epiphaneia) to ujawnienie przez Boga Jego zbawczej woli i siebie samego, to skierowane do człowieka wezwanie do nawiązania więzi z Bogiem.
Obłóczyny - obrzęd przyjęcia stroju duchownego lub habitu w zgromadzeniu zakonnym. Nie niesie za sobą żadnej posługi.
Obłuda - sposób postępowania maskujący grzech i niesprawiedliwość pod pozorami cnoty.
Obrządek - to zbiór zwyczajów i przepisów liturgicznych Kościoła partykularnego, łącznie z własnym językiem, prawodawstwem i hierarchią.
Odpust - to darowanie kar doczesnych za grzechy popełnione po chrzcie.
Ofiara - jeden z podstawowych elementów kultu religijnego. Ma na celu utrzymanie więzi człowieka z Bogiem, jest wyrazem pobożności, wiary i poddaniu się porządkowi Bożemu.
Oktawa - (łac. octo - osiem) to przedłużenie obchodów największych uroczystości roku liturgicznego na osiem dni, albo tylko na ósmy dzień tego obchodu.
Ołtarz - jest to stół, na którym składa się Najświętszą Ofiarę i przy którym rozdziela się Ciało Pańskie.
Opactwo - samodzielny, kanonicznie utworzony klasztor, kierowany przez opata.
Opat - nazwa przełożonego wspólnoty mnichów.
Opatrzność Boża - to nieustanne działanie Boga, który z troską i miłością opiekuje się tym co stworzył.
Opętanie - poddanie silnemu wpływowi złego ducha, człowieka, czy nałogu, także własnym żądzom i niegodziwym zapędom.
Oracja - (łc. oratio od orare ‘mówić; rozprawiać’) uroczysta formuła, którą kapłan zamyka modlitwę. W codziennej liturgii są to: kolekta, modlitwa nad darami i modlitwa po komunii św.
Oratorium - potocznie miejsce na skupienie i modlitwę. Jak również doniosłe dzieło wokalno instrumentalne inspirowane ważnymi wydarzeniami ewangelicznymi.
Ordynacja - inaczej święcenia.
Ornat - (łac. ornatus - ozdobny) wierzchnia, bogato zdobiona szata liturgiczna, zastrzeżona dla prezbiterów i biskupów. Używana podczas sprawowania Mszy św. w kolorze dnia.
Ostatnie namaszczenie - niewłaściwa, nieużywana już nazwa określająca niegdyś sakrament namaszczenia chorych.
Ostensorium - inaczej monstrancja.
Oznaki czci - w liturgii gesty symbolizujące i ukazujące nasz szacunek i hołd składany określonym przedmiotom, obrazom, osobom. Są to przyklęknięcia, inklinacje oraz okadzenia.
Paliusz - wełniany pas, odpowiednio zszyty, zakładany na barki opadający na tułów. Symbol władzy arcybiskupiej oraz znak łączności z Papieżem.
Palka - usztywniony kawałek materiału nakładany na kielich, by do jego zawartości nie dostało się nic niepożądanego.
Papież - najwyższy zwierzchnik, głowa Kościoła Katolickiego, biskup Rzymu, następca św. Piotra.
Parafia - najmniejsza terytorialnie jednostka organizacji duszpasterskiej Kościoła. Jej zwierzchnikiem jest proboszcz.
Pascha - (hebr. Pesah - przejście) według tradycji noc poprzedzająca wyjście Izraelitów z Egiptu, ale także jako "baranek ofiarny" składany w to święto.
Paschał - wielka ozdobna świeca, którą zapala się w wigilię paschalną i ustawia koło ołtarza (po lewej stronie) na czas Wielkanocy. Jest symbolem zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa. Obrzęd poświęcenia ognia i zapalenia paschału w wigilię paschalną nazywa się lucernarium czyli liturgią światła.
W czasie tego obrzędu na paschale należy wyryć krzyż oraz pięć otworów z czerwonymi ziarnkami kadzidła, które symbolizuje rany Chrystusa. Wyryty dodatkowo rok i greckie litery Alfa i Omega oznaczają, że do Chrystusa należy czas i wieczność. On jest początkiem i końcem.
Następnie Paschał jest wnoszony w procesji do Kościoła z trzykrotnym śpiewem "Światło Chrystusa". Od Paschału zapala się świece uczestników liturgii.
Poza okresem wielkanocnym Paschał stawia się koło chrzcielnicy i od niego zapala się świecę chrzcielną. Symbolizuje to narodzenie się dziecka dla królestwa Bożego.
Odnowione po Soborze Watykańskim II obrzędy pogrzebu nakazują umieszczanie zapalonego paschału obok trumny w czasie Mszy św. pogrzebowej. Zwyczaj ten symbolizuje naukę o zmartwychwstaniu Chrystusa, które zapowiadając zmartwychwstanie umarłych, stawia we właściwym świetle tajemnicę śmierci człowieka.
Pasja - inscenizacja muzyczno-teatralna misteriów męki i śmierci Jezusa.
Pasterka - uroczysta Msza święta, odbywająca się wg tradycji o północy Uroczystości Bożego Narodzenia. Podczas niej witamy Boga Syna który przyjął ludzką postać.
Pastor - tytuł duchownych w niektórych wyznaniach protestanckich.
Pastorał - laska pasterska, oznaka godności biskupiej i starożytny symbol jego władzy, używany podczas uroczystych liturgii.
Pastorałka - rodzaj pieśni Bożonarodzeniowej, jej pochodzenie przypisuje się pogańskiej tradycji.
Patriarchat - tytuł najważniejszych diecezji w Kościele, których biskupi posiadają szczególną władzę na pozostałymi biskupstwami terenu.
Patron - to święty obrany za opiekuna osób, stanów, zawodów, kościołów, krajów, miast itp. a także orędownik u Boga w szczególnych okolicznościach.
Pątnik - pielgrzym
Piekło - stan ostatecznego i wiecznego potępienia duszy, całkowite zerwanie łączności z Bogiem.
Pierścień biskupi - oznaka (insygnium) władzy biskupiej. Przyjmowany przez biskupa w chwili święceń jest przez niego noszony stale na znak "poślubienia" swojej diecezji.
Pieta - w sztuce chrześcijańskiej ukazanie ciała zmarłego Chrystusa spoczywającego na ramionach (lub kolanach) Matki Bożej, po zdjęciu z krzyża.
Pismo Święte - zbiór ksiąg napisanych pod natchnieniem Ducha Świętego. Stanowi depozyt wiary, w którym zawarte jest całe Boże Objawienie.
Pokuta - akt samozaparcia podejmowany jako zadośćuczynienie za grzechy, lub jako umartwienie, konieczne w programie chrześcijańskiego doskonalenia.
Pontyfikat - okres rządów jednego papieża. Pochodzi od określenia łac. pontifex - kapłan, jakim obdarza się papieża.
Pop - potoczna, kolokwialna nazwa księdza prawosławnego. Wyróżnia go czarna sutanna, długa broda i czarny kołpak na głowie - maforinem. Nie jest obowiązany do życia w celibacie, jednak po otrzymaniu święceń nie może już się żenić.
Portal - w architekturze ozdobne wykończenie wejścia do świątyni lub budynku niesakralnego.
Portatyl - nisza w ołtarzu, w której umieszcza się relikwie (dziś nie ma już obowiązku posiadania w ołtarzu relikwii).
Posługi - udzielane przez biskupa zezwolenia na pełnienie określonych funkcji przez alumnów seminariów. Z dotychczasowych wielu posług odnowa posoborowa zachowała dwie posługi, które przyjmują alumni seminarium: lektorat i akolitat.
Post - forma pobożności, pokuty, polegająca najczęściej na dobrowolnym odmawianiu sobie pokarmu (mięsa, słodyczy, uczucia sytości) i przyjemności.
Post eucharystyczny - nakaz powstrzymywania się na godzinę przed przyjęciem Komunii świętej płynów i pokarmów. W przypadkach zdrowotnych odstępuje się od tej zasady.
Poświęcenie - to sakramentalia odnoszące się do błogosławieństwa rzeczy.
Powołanie - to wewnętrzny głos, zamysł Boży względem człowieka co do jego życia i rozwoju. Powołanie jest kojarzone ze stanem duchownym, ale także powołaniem jest życie w rodzinie, w samotności czy wykonywanie określonego zawodu.
Prałat - dzisiaj tytuł honorowy, nadawany przez Ojca Świętego zasłużonym kapłanom. Wiąże się z nim prawo noszenia oznak prałackich.
Prawo Kanoniczne - obowiązujące w Kościele normy postępowania, usankcjonowane przez Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici), którego najnowsza wersja pochodzi z 1983 roku.
Prawosławie - ortodoksyjny Kościół chrześcijański, powstały w wyniku rozłamu w 1054 roku.
Prefacja - zmienna cześć Wielkiej Modlitwy Eucharystycznej. Następuje po modlitwie nad darami a kończy ją śpiew Sanctus. Uwzględnia przeżywane tajemnice dnia. Najczęściej jest śpiewana przez kapłana a capella.
Prezbiter - osoba konsekrowana, która przyjęła święcenia kapłańskie.
Prezbiterium - architektoniczna cześć kościoła, w którym znajduje się ołtarz oraz gdzie przebywa kapłan i asysta liturgiczna podczas sprawowania Mszy świętej.
Proboszcz - kapłan stojący na czele parafii. Jego głównym zadaniem jest duszpasterstwo, troska o sprawy wiernych oraz piecza nad dobrami parafii.
Procesja - liturgiczna, bądź pozaliturgiczna postawa wiernych, przez którą wyraża się charakter ludu bożego zdążającego do niebieskiej ojczyzny.
Profanacja - akt świętokradztwa, polegający na znieważeniu osób, miejsc i rzeczy poświęconych Bogu poprzez ich zniszczenie, nadużywanie lub zawłaszczenie z chęci ubliżenia Bogu.
Profesja zakonna - publiczne złożenie ślubów zakonnych; bądź czasowych (możliwych do zerwania) bądź wieczystych.
Prostracja - inna nazwa leżenia krzyżem; jednej z postaw liturgicznych.
Protestantyzm - ogół chrześcijańskich wspólnot kościelnych, powstałych w wyniku reformacji w XVI w. nie uznających zwierzchnictwa papieża oraz odrzucających w różnym stopniu doktrynę Katolicką.
Prymas - godność kościelna z nadania papieża, od wieków związana z pewnymi stolicami biskupimi.
Prymicje - pierwsza Msza święta nowo wyświęconego kapłana w rodzinnej parafii.
Przeistoczenie - transsubstancjacja (przemiana, zmiana substancji, istoty, przy zachowaniu postaci) chleba w Ciało i wina w Krew Pańską, które ma miejsce w czasie Eucharystii.
Psalm - rodzaj pieśni religijnej, o podniosłym, modlitewnym charakterze, którego adresatem jest zazwyczaj Bóg, rzadziej człowiek. Ze względu na treść wyróżnia się psalmy: dziękczynne, błagalne, pokutne, prorocze, pochwalne, patriotyczne, żałobne. Biblia obejmuje 150 psalmów o podwójnej numeracji hebrajskiej i grecko-łacińskiej. Zbiór psalmów, przeznaczonych do odmówienia (odśpiewania) w danym nabożeństwie, nazywa się psalmodią.
Psalm responsoryjny - w Kościele Rzymskokatolickim część Mszy Świętej, a dokładniej Liturgii Słowa. Następuje pomiędzy pierwszym a drugim czytaniem lub po pierwszym czytaniu, jeśli odczytywane jest tylko pierwsze czytanie. Tekst pochodzi z Księgi Psalmów, przy czym pomiędzy kolejnymi zwrotkami odśpiewywanymi przez kapłana bądź chór, wierni odpowiadają jednowersowym refrenem (stąd nazwa).
Pulpit - w swojej obecnej formie nazywany także amboną. Miejsce czytania Słowa Bożego.
Puryfikaterz - bawełniany ręczniczek służący do osuszania naczyń liturgicznych po usunięciu z nich Ciała i Krwi Pańskiej.
Puszka - także cyborium, duży kielich, bądź mniejsze naczynie przeznaczone do przechowywania konsekrowanego chleba.
Pyxis - mała puszka do przechowywania komunikantów w bursie.
Raj - w Księdze Rodzaju cudowny ogród, Eden, stan nieśmiertelności i nieskazitelności. Miejsce harmonijnego życia człowieka z Bogiem i przyrodą.
Relikwiarz - naczynie liturgiczne służące do przechowywania, adorowania oraz oddawania czci relikwiom.
Relikwie - (łac. relniquo - pozostawiać) pozostałości szczątków, a także przedmiotów bezpośrednio związanych z życiem świętych.
Requiem - dawniej nazwa Mszy świętej żałobnej. Odnosił się do liturgicznych utworów muzycznych, części zmiennych, stosowanych w liturgii pogrzebowej.
Rezurekcja - (łac. resurrectio - zmartwychwstanie). To procesja kończąca celebrację Wigilii paschalnej. Jest ona uroczystym oznajmieniem zmartwychwstania Chrystusa.
Roraty - śpiew na wejście Mszy św. wotywnej o Matce Bożej w Adwencie ("Rorate caeli desuper"). Nazwa zwyczajowa Mszy św. adwentowej, podczas której świątynia jest pogrążona w ciemnościach, a światło zapalane jest podczas śpiewu "Gloria". Przygotowuje do czasu narodzenia się Chrystusa.
Różaniec - jego początki sięgają XII w. (rozpowszechniony w XVI w.) i zwyczaju wielokrotnego powtarzania modlitw. Różaniec łączy modlitwę ustną z myślą. Jest rozważaniem dzieła zbawienia w oparciu o tajemnice życia Jezusa i Jego Matki, któremu towarzyszy odmawianie modlitw "Ojcze nasz", "Zdrowaś Maryjo" oraz "Chwała Ojcu".
Ryt - (łac. ritus) obrządek.
Rytuał - księga liturgiczna regulująca sposób odprawiania obrzędów liturgicznych - przede wszystkim sakramentów i sakramentaliów.
Sacrarium - dawna nazwa zakrystii (stąd nazwa "zakrystia"). Kiedyś Najświętszy Sakrament przechowywano w zakrystii.
Sacrum - (łac. sacer - święty) coś świętego, wobec czego należy zachować szacunek, powagę.
Sakrament - szczególny znak działania Bożej łaski w życiu człowieka. W sakramencie wyróżniamy jego formę i materię (zazwyczaj słowa). Sakramenty działają mocą samego sprawowania (zasada: ex opere operato) nie zależą od predyspozycji (stanu) moralnego tak sprawującego jak i przyjmującego sakrament; można jednak przyjąć do niegodnie. Wyróżniamy siedem sakramentów: chrzest, bierzmowanie, eucharystia (tzw. sakramenty wtajemniczenia - inicjacji chrześcijańskiej), namaszczenie chorych, pokuty (sakramenty uzdrowienia), kapłaństwo małżeństwo (sakramenty posłania lub w służbie komunii).
Sakramentalia - znaki święte ustanowione przez Kościół na wzór sakramentów, ich zadaniem jest uświęcenie różnych sfer życia ludzkiego. Spośród nich wyróżniamy błogosławieństwa, poświęcenia i egzorcyzmy.
Salezjanie - Towarzystwo Salezjańskie, zał. przez św. Jana Bosko. Zgromadzenie zajmujące się wychowaniem młodzieży, szczególnie zaniedbanej z ubogich warstw społecznych.
Sanctus - śpiew "Święty, Święty, Święty". Wykonywany w liturgii po prefacji, przed epiklezą.
Sanhedryn - gr. zgromadzenie; była to żydowska rada posiadająca władzę religijną i polityczną, reprezentująca naród wybrany.
Sanktuarium - jest to "miejsce święte", obecnie pojmuje się jako świątynię, w której za zgodą biskupią, mogą przybywać wierni i w szczególny sposób wypraszać łaski za wstawiennictwem świętych.
Sarkofag - gr. pochłaniający ciało; kamienna trumna, często zdobiona, zawierająca epitafium, sceny z życia bądź podobiznę zmarłego.
Satanizm - termin określający ogół systemów, przekonań, religii, czczących szatana jako najwyższą istotę.
Sąd Kościelny - sąd powoływany przez biskupa, który rozpatruje sprawy sumienia oraz dóbr materialnych, najwyższym sądem kościelnym jest Sygnatura Kościelna oraz Penitencjaria Apostolska.
Sąd Ostateczny - paruzja; powtórne przyjście Jezusa Chrystusa na ziemię. Będzie to ostateczny i publiczny sąd nad wszystkimi rozumnymi istotami.
Schizma - termin określający podziały w Kościele Katolickim, schizma powstaje, gdy odłam Kościoła przypisuje sobie jego autorytet i praworządność.
Schola (schola cantorum) - zespół śpiewaczy; kiedyś tylko męski, dziś także żeński lub mieszany, który wykonuje śpiewy liturgiczne w czasie sprawowania celebracji. Niegdyś tworzono je tylko w Rzymie; z czasem nakazywano ich tworzenie przy katedrach i przy większych kościołach. Dziś jego funkcje pełni bardziej grupa zwana pueri cantores. Według KL 29 zespół taki "także pełni prawdziwą funkcję liturgiczną".
Sekta - łac. kierunek, droga; termin określający ruchy, grupy religijne, których nauka jest niezgodna z przekazem Kościoła, często działając pejoratywnie na jego wizerunek, mając na celu bardzo często cele zarobkowe.
Seminarium duchowne - instytucja kościelna, mająca za zadanie przygotowanie kandydatów do stanu kapłańskiego. Zakładająca wieloletnią, szczegółową formację, umysłową i duchową przyszłych duchownych.
Septuaginta - łac. siedemdziesiąt; pierwsze tłumaczenie hebrajskiej Biblii na język grecki. Nazwa pochodzi od liczby siedemdziesięciu tłumaczy dokonujących translacji tekstu.
Skład Apostolski - Apostolskie Wyznanie Wiary; leg. formuła ułożona przez Apostołów, pierwotnie miało bardzo wielkie znacznie, było symbolem chrześcijan.
Skromność - jest obiektywną, trzeźwą oceną własnych zalet, możliwości i dostosowaniem ich do własnego sposobu bycia.
Słowo Boże - część Objawienia, znajdująca się w Biblii czyli w Piśmie Świętym.
Sobór - s. powszechny, ekumeniczny, specjalne spotkanie wszystkich biskupów świata Kościoła Katolickiego odbywające się pod przewodnictwem papieża. Sobór jest głównym wyznacznikiem zmian w Kościele na płaszczyźnie doktryny wiary, moralności, liturgii. Jeśli papież umrze w jego trakcie, obrady zostają zerwane.
Spowiednik - szafarz sakramentu pokuty i pojednania; może nim być jedynie kapłan (tj. prezbiter lub biskup), który otrzymał jurysdykcję do spowiadania. Na mocy postanowienia KPK, Kan. 983 zobowiązany jest on do zachowania całkowitej tajemnicy spowiedzi, odnoszącej się do jakiegokolwiek wymiaru i części spowiedzi.
Spowiedź - sakrament pokuty; najważniejszy akt penitenta, bezpośrednie wyznanie grzechów i podsumowanie stanu swojego sumienia Bogu za pośrednictwem kapłana. Aby spowiedź była ważna należy się do niej dokładnie przygotować, a także zastosować się do wskazań spowiednika.
Stolica Apostolska - ogół instytucji zarządzających (w sensie administracyjnym) całym Kościołem Rzymskim - Kuria Rzymska, w imieniu papieża. Stolica Apostolska mieści się w Watykanie.
Stuła - długi pas materiału, przewieszony przez kapłana przez szyję. Symbol urzędu kapłańskiego. Kolor stuły zależy od koloru liturgicznego dnia, bądź rodzaju udzielanego sakramentu. Diakon nosi stułę przełożoną przez ramię, spiętą u dołu.
Stygmaty - łac. stigma, znak; nadzwyczajne zjawisko psychofizyczne, wyciśnięte na ciele - rany umiejscowione w miejscu ran Jezusa, pojawiają się samorzutnie i tak samo znikają. Upodabniają człowieka do cierpiącego Chrystusa, stygmaty nie świadczą o świętości osoby, ale mogą do niej prowadzić (np. św. o. Pio).
Suma - określenie głównej, najbardziej uroczystej Eucharystii niedzielnej.
Sumienie - jest to duchowa, wewnętrzna zdolność człowieka do rozeznania dobra i zła, osądu swojego postępowania pod względem moralnym.
Suplikacja - błagalna pieśń kościelna zwrócona do Boga. Najczęściej kojarzona ze śpiewem: "Święty Boże, Święty mocny...".
Sutanna - szata nie liturgiczna noszona przez osoby duchowne. Kolory sutanny odpowiadają pozycji zajmowanej w hierarchii: czarna - klerycy, diakoni, prezbiterzy; fioletowa - biskupi, okazyjnie noszona przez prałatów; czerwona - kardynałowie, biała - papież. W krajach afrykańskich i na misjach dopuszczalna jest również biała sutanna.
Synod - jest to zjazd duchowieństwa na różnych szczeblach. Obecnie kojarzony ze zwoływaniem przez papieża Kolegium Kardynałów.
Szabat - najbardziej świąteczny i uroczysty dzień tygodnia w judaizmie - sobota. Rozpoczynał się już w piątek wieczorem. Zaprzestawano pracy, zbędnych obowiązków. Poddawano się odpoczynkowi, chwaleniu Boga, modlitwom, rodzinnym posiłkom. Jego świętowanie nawiązuje do dnia stworzenia świata a także dzieła wybawienia Izraela.
Szafarz - osoba upoważniona, do udzielania sakramentów świętych, za wyjątkiem sakramentu kapłaństwa wszystkie może udzielać prezbiter. Diakon może udzielać chrztu, komunii świętej, a także udzielić sakramentu małżeństwa.
Szatan - łac. oszczerca, gr. przeciwnik; istota duchowa obdarzona rozumem i wolną wolą, dobry duch stworzony przez Boga, do upadku doprowadzony poprzez własną pychę. Największy przeciwnik Boga, przez co także człowieka, próbujący odciągnąć go od bożej miłości.
Szaty liturgiczne - szaty używane w czasie sprawowania liturgii.
Szkaplerz - szata złożona z dwóch płatów sukna, będąca częścią habitu zakonnego, jego zadaniem była dodatkowa ochrona stroju zakonnika, podczas pracy. Także symbol szczególnej opieki Matki Bożej, jako dwie ikony zszyte sznurkiem, które spoczywają na piersiach i plecach.
Szopka - inscenizacja, próba odtworzenia sceny narodzenia Chrystusa. Pierwszą szopkę zbudował św. Franciszek z Asyżu, dzisiaj wygląd szopki zasadniczo różni się od jej pierwotnego wyglądu, ale przesłonie pozostaje takie samo
Śmierć - zjawisko fizyczne, nieodwracalne ustanie wszystkich czynności życiowych organizmu. Jest to także przejście do nowego sposobu egzystencji - życia duchowego.
Środa Popielcowa - dzień rozpoczynający obchód Wielkiego Postu.
Środa popielcowa, tym dniem rozpoczynamy okres czterdziestodniowego czasu pokuty, postu. W ten dzień wszyscy wierni udają się do kościoła na Mszę św. podczas której kapłan posypuje nasze głowy popiołem {ze spalonych gałązek palmowych na znak nawrócenia i pokuty} mówiąc "nawracajcie się i wierzcie w ewangelie..." lub "z prochu powstałeś i w proch się obrócisz..."
Ta specyficzna środa zmusza do refleksji o tym jak szybko płynie czas. Człowiek rodzi się, żyje, umiera. Taki jest schemat naszej egzystencji od początku świata, aż do jego końca.
Posypanie popiołem na progu Wielkiego Postu oznacza, że chrześcijanin gotów jest podjąć pokutę za swoje grzechy i pełnić ją w ciągu nadchodzących czterdziestu dni.
Jest to zewnętrzny znak rozpoczęcia publicznej pokuty, która jest odpowiednikiem greckiego słowa metanoia - wewnętrzna przemiana człowieka.
Świadek bierzmowania - osoba poświadczająca odpowiednie przygotowanie kandydata do bierzmowania przyjęcie tego sakramentu, najlepiej, gdy sama jest już po bierzmowania i odznacza się dojrzałością życia religijnego.
Światło - ważny, naturalny element liturgii: symbolizuje prawdę, życie, obecność Boga, nasze wyzwolenie, wreszcie samego Chrystusa, który stał się "światłem na oświecenie pogan".
Świeca - paląca się świeca jest znakiem obecności Chrystusa, jest znakiem radości, nadziei, miłości i ofiary.
Święcenia - (łac. ordinatio) sakrament dający człowiekowi udział w kapłańskiej misji Chrystusa. Istnieją trzy stopnie święceń: diakonat, prezbiterat, episkopat. Może go przyjąć jedynie ochrzczony mężczyzna.
Święto - (łac. festum) obchodzenie jakichś ważnych wydarzeń, tak dziejących się obecnie, jak i tych wspominanych, które się upamiętnia, lub; jak to ma miejsce w przypadku świąt chrześcijańskich: urzeczywistnia i uobecnia. Święto to także ranga obchodów liturgicznych: niższa od uroczystości. W święta śpiewamy w liturgii hymn Gloria, jednak nie odmawiamy Credo. Przed Ewangelią odczytywane jest tylko jedno czytanie (jak w dzień powszedni lub we wspomnienie).
Święty - sam Bóg: Święty Świętych, także: określenie używane na osobę kanonizowaną przez Kościół, ale także każdy człowiek, który z całego serca wypełniał swoje życiowe powołanie, karmiąc się słowem bożym i chlebem eucharystycznym, miłując bliźniego swego jak siebie samego.
Świętych obcowanie - prawda wiary, zakładająca, iż Kościół tworzą żyjący ludzie, ale również zmarli, święci, a także osoby będące w czyśćcu, zespalaną przez wzajemną miłość.
Te Deum - "Ciebie, Boga, wysławiamy", uroczysta pieśń dziękczynna wykonywana podczas szczególnych Mszy Świętych.
Teologia - (gr. theos - Bóg, logos - nauka; nauka o Bogu) dziedzina nauki posiadająca własne źródła poznania i metody badawcze. Stara się ona wyrazić nadprzyrodzoną rzeczywistość - relację człowieka z Bogiem, Jego przymioty.
Tiara - papieska korona, triregnum, składająca się z trzech diademów, koron. Wysadzana drogimi kamieniami i złotem. Symbolizuje wszelką zwierzchność papieża nad władzą świecką. Obecnie nieużywana.
Tonsura - wygolony krążek na głowie, ciemieniu. Znak przynależności osoby duchownej do Kościoła. Zwyczaj zniesiony przez Sobór Watykański II.
Trójca Święta - jedna z największych tajemnic wiary, dogmat. Termin określający jednego Boga w trzech osobach, zakładając równość między Bogiem Ojcem, Synem Bożym i Duchem Świętym.
Trybularz - kadzielnica, naczynie liturgicznie, w którym spalane jest kadzidło podczas Mszy i nabożeństw.
Tunika (tunicella) - szata liturgiczna, podobna do dzisiejszej alby. Niegdyś szata codzienna mieszkańców basenu Morza Śródziemnego, szczególnie urzędników, senatorów. Nosili ją biskupi i diakoni, następnie zakładano ją w liturgii na albę. Kiedyś szata subdiakona. Zniesiona po 1972 roku.
Urbi et Orbi - "Miastu i Światu" Specjalne papieskie błogosławieństwo udzielane z balkonu bazyliki św. Piotra w bardzo ważnych okolicznościach. Pozwala otrzymać odpust zupełny.
Welon - szata liturgiczna używana podczas udzielania błogosławieństwa Najświętszym Sakramentem. Tak określana jest również tkanina, którą nakryty jest kielich oraz nakrycie monstrancji
Wikariusz - kapłan pomocniczy proboszcza, bądź biskupa.
Woda Święcona - znak duchowego oczyszczenia i odrodzenia w chrzcie świętym. Woda święcona jest często urzynana, podczas aspersji, w kropielnicach przy drzwiach kościołów, podczas pogrzebów, a także w wielu sakramentaliach i błogosławieństwach.
Wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych - święto 2 listopada.
Wspólnota - zbiorowość, oparta na silnych uczuciach, więziach, poczuciu przynależności i bezpieczeństwa. Podtrzymująca wspólną tradycję.
Wstrzemięźliwość - jedna z czterech cnót kardynalnych. Polega na powściąganiu skłonności do przyjemności zmysłowych i zapewnia równowagę w używaniu dóbr stworzonych.
Wtajemniczenie chrześcijańskie - zazwyczaj odnosi się do przyjęcia trzech sakramentów tzw. wtajemniczenia chrześcijańskiego: chrztu, bierzmowania i komunii. W szerszym rozumieniu: całokształt poznawania prawd wiary, nauki Kościoła, ewangelii.
Wyrzuty Sumienia - głos duszy; wewnętrzny osąd własnego postępowania, często podświadomy i nie dający się logicznie wytłumaczyć.
Wystawienie - wystawienie Najświętszego Sakramentu do adoracji dla wiernych, stosowane od XIV. Hostię św. wystawia się w kustodii lub w monstrancji. W. zwykle kończy się błogosławieństwem sakramentalnym NS.
Wyznanie wiary - (łac. Credo) jeden z symbolów wiary, tekst zawierający najważniejsze prawdy naszej wiary; niejako streszczenie tego, w co wierzymy i co wyznajemy. We Mszy św. niedzielnej i w uroczystości; wypowiadane publicznie i wspólnie w zgromadzeniu liturgicznym przed modlitwą powszechną.
Zabobon - ogół czynności niezgodnych z wiarą, często mający podłoże pogańskie. Także bałwochwalstwo, wróżbiarstwo, magia, wiara w amulety, które sprzeczne są z wolą i zamysłem Bożym.
Zacheuszki - świeczniki, które ustawiane są w miejscach, gdzie podczas konsekracji kościoła mury zostały namaszczone krzyżmem świętym.
Zadośćuczynienie - akt penitenta, zadany przez spowiednika, którego celem jest próba naprawienia zła wyrządzonego grzechem.
Zaduszki - patrz: Wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych.
Zakrystia - miejsce przechowywania paramentów liturgicznych, ksiąg i innych elementów potrzebnych do przygotowania liturgii. Niegdyś przechowywano tam Najświętszy Sakrament - sakrarium - stąd wzięła się nazwa. Pomieszczenie to jest połączone z budynkiem prezbiterium.
Zakrystian - inaczej kościelny: osoba opiekująca się zakrystią - przygotowuje liturgię pod względem technicznym: księgi, szaty, paramenty.
Zemsta - akt nienawiści, nieodparta chęć wyrządzenia zła za zło, wypływająca z braku przebaczenia.
Zesłanie Ducha Świętego - uroczystość kończąca okres wielkanocny, pamiątka nawiedzenia wieczernika i obdarzenie darami Ducha Świętego apostołów.
Zgoda - współczucie między ludźmi oparte na wzajemnej miłości i trosce o bliźniego. Panuje tam, gdzie jest przebaczenie, cierpliwość i zdolność do wyrzeczenia się dobra na rzecz drugiego człowieka.
Zgorszenie - złe, nieodpowiedzialne zachowanie, negujące przykazanie miłości, dawanie niepoprawnego przykładu swoim postępowaniem, co uważane jest za grzech.
Zgromadzenie liturgiczne - całość wspólnoty celebrującej liturgię, a więc: celebrans, asysta liturgiczna, wszyscy wierni i porządkowi.
Zmartwychwstanie - powstanie z martwych Chrystusa, ostateczne pokonanie śmierci. Nadzieja na zbawienie i życie wieczne w niebie. Pamiątkę tego wydarzenia obchodzimy co roku w Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego.
Znak krzyża - krzyż początkowo będąc znakiem haniebnej śmierci, stał się znakiem zwycięstwa i zmartwychwstania. Jest to znak zbawienia, identyfikujący chrześcijanina, wyznaniem wiary w trój jedynego Boga.
Znak pokoju - znak pojednania z bliźnim, dokonywany podczas każdej Mszy Świętej. Symbol braterskiej wspólnoty.
Zwiastowanie - wydarzenie, podczas którego archanioł Gabriel objawił Maryi Boży plan wobec niej. Po zawierzeniu się woli Boga nastąpiło mocą Ducha Świętego poczęcie Chrystusa w jej łonie.
Zwyczaj - stały sposób postępowania, przyjęty przez grupę, wspólnotę. Zwyczaje powstają na łonie tradycji tym samym ubogacając ją. Istnieją także zwyczaje w liturgii.
Życie wieczne - stan ostatecznego szczęścia człowieka w zjednoczeniu z Bogiem Ojcem. Jest nadzieją i celem, do którego mamy dążyć poprzez dobre życie kierując się nauką Kościoła.