Liturgia ziemska, na którą pierwszy zaprasza nas zawsze Bóg, jest pewnym partycypowaniem (udziałem) w liturgii niebiańskiej. Aby wyrazić to, iż celebracja liturgii jest czynnością i powinnością całego Kościoła, który jest "królewskim kapłaństwem, ludem świętym, narodem nabytym", wyznaczono funkcje liturgiczne.
W zgromadzeniu liturgicznym (Ecclesia), funkcje te są określone zasadami, a najważniejsza z nich głosi, że: "Wszyscy, czy to wyświęceni szafarze, czy to świeccy wierni, pełniący swój urząd posługi lub swoją funkcję, winni wykonywać tylko to wszystko, co należy do nich z natury rzeczy i na mocy przepisów liturgicznych" (KL pkt. 28). Podstawą do wyróżnienia funkcji liturgicznych są po pierwsze: sakramentalne święcenia kapłańskie, po drugie: określona funkcja liturgiczna.
Najważniejszą funkcję w zgromadzeniu liturgicznym zajmuje Liturg - składający ofiarę. Głównym zaś Liturgiem jest tylko sam Chrystus Jezus - Najwyższy arcykapłan, sam będący ofiarnikiem jak i ofiarą. W jego imieniu najwyższą funkcję pełni celebrans (prezbiter), który składa na mocy święceń Ofiarę w osobie (w zastępstwie) Chrystusa - in persona Christi (OWMR 93, KK 10). Tylko przez dłonie prezbitera może nastąpić przeistoczenie chleba i wina. Drugim zaś po nim w zgromadzeniu liturgicznym jest diakon ustanowiony obrzędem.
Wprowadzenie do liturgii określa, że spośród funkcji liturgicznych, można wyróżnić trzy ich rodzaje:
- funkcje związane ze Słowem Bożym (ministri verbi divini), np. lektor, psałterzysta,
- asystujących celebransowi: (np. akolita, diakon, ministranci),
- usługujących ludowi wiernemu w odpowiednim przeżywaniu celebracji (np. komentator, kantor, organista),
Należy pamiętać, że prawie wszystkie funkcje liturgiczne jeszcze do niedawna (właściwie do Soboru Watykańskiego II) sprawowane były tylko przez kleryków lub na mocy święceń.
Akolita
Akolita jest osobą odpowiedzialną za dary przynoszone do ołtarza, świece, krzyż, a także za księgi liturgiczne. Może dokonywać puryfikacji, czyli "oczyszczenia" kielicha po Komunii. Akolita ustanowiony obrzędem jest upoważniony do rozdawania Komunii św. wiernym, pomagając w tym diakonowi lub prezbiterowi (np. gdy jest duża liczba wiernych). Wówczas jest nadzwyczajnym szafarzem tego sakramentu. Po Komunii św. akolita pomaga kapłanowi lub diakonowi w puryfikowaniu i porządkowaniu naczyń liturgicznych (OWMR 98, 187-193). Można mu zlecić wystawienie Najświętszego Sakramentu do publicznej adoracji, a następnie schowanie, jednak bez udzielania ludowi błogosławieństwa.
Dobrze, by akolita wyróżniał się komżą noszoną na czarnej sutannie.
Akolita to alumn seminarium duchownego lub zakonnego, który po kilku latach (zazwyczaj czterech) formacji otrzymuje tzw. akolitat. Jest to posługa czasowa i w razie opuszczenia przez niego seminarium lub zakonu nie może on w już rozdawać Eucharystii.
Biskup Ordynariusz
(gr. "episkopi" - ten, który nadzoruje). Jest to najwyższy urzędem duchowny w diecezji. Biskup Ordynariusz może być także zwierzchnikiem metropolii; wówczas określa się go mianem biskupa metropolity. Biskup Ordynariusz powoływany zostaje przez biskupa Rzymu do przewodzenia Kościołowi w wydzielonej jednostce terytorialnej, zwanej diecezją (w przypadku biskupa ordynariusza) lub archidiecezją (w przypadku arcybiskupa). Jest to osoba odpowiedzialna za losy i rozwój Kościoła, cykliczne wizytacje kanoniczne parafii, poprawność liturgii oraz poszczególne duszpasterstwa. Udziela święceń kapłańskich i przewodniczy centralnym uroczystościom kościelnym, będąc głównym sprawującym liturgię pasterzem. Co roku zdaje on relacje z życia duszpasterskiego diecezji papieżowi. Kościół biskupa Ordynariusza określa się mianem Katedry - Matki wszystkich kościołów w diecezji. (Katedra - od nazwy podwyższenia w prezbiterium; miejsca, skąd biskup sprawuje Eucharystię).
Oznaką władzy ordynariusza metropolity jest paliusz. Jest to biała szarfa z sześcioma krzyżami, wykonana z czystej wełny, poświęconej we wspomnienie św. Agnieszki, ofiarowywana przez Ojca Świętego nowym biskupom metropolitom w niedzielę Dobrego Pasterza. Paliusz może być używany przez danego metropolitę jedynie na terenie jego metropolii. Tylko papież; biskup Rzymu, może nakładać paliusz w każdym miejscu na świecie.
Biskup sufragan (pomocniczy)
Jest to kapłan, który po otrzymanych z rąk papieża święceniach biskupich (pośrednio przez konsekratora lub bezpośrednio przez papieża) zostaje oddany do dyspozycji Biskupa Ordynariusza. Wyręcza on swojego przełożonego w niektórych obowiązkach, pomaga w ich realizacji, nieraz zastępuje. Biskupi udzielają święceń kapłańskich (w naszej archidiecezji dokonuje tego ks. abp) oraz są szafarzami sakramentu bierzmowania, choć tę posługę mogą spełniać także prezbiterzy.
Oznakami władzy każdego biskupa są: pastorał, mitra, (piuska), pektorał (krzyż) oraz pierścień.
Celebrans
Nie jest to żaden tytuł, lecz funkcja głównego sprawującego obrzędy liturgiczne. Jeśli obok celebransa znajdują się inni prezbiterzy, to nazywa się ich koncelebransami.
Zwykle celebransem jest biskup lub kapłan. Niektórym określonym czynnościom liturgicznie może przewodniczyć diakon (np. obrzędy chrztu, pogrzebu, nabożeństwo eucharystyczne z błogosławieństwem).
W pewnych wypadkach określonych przez prawo kościelne, przewodniczyć może osoba świecka (np. chrzest nie uroczysty w wypadku naglącym, rozdzielanie Komunii św. w nadzwyczajnych przypadkach za pozwoleniem biskupa, przewodniczenie niektórym nabożeństwom).
Dzięki władzy otrzymanej w chwili święceń, działa on w liturgii w zastępstwie Chrystusa - in persona Christi (KL 33; KK 10,28).
Papież Jan Paweł II w liście o Tajemnicy i kulcie Eucharystii, z 1980 r. napisał: "Kapłan sprawuje Najświętszą Ofiarę in persona Christi - to znaczy więcej niż w imieniu czy w zastępstwie Chrystusa. In persona, to znaczy: w swoistym sakramentalnym utożsamieniu się z Prawdziwym i Wiecznym Kapłanem". Każda Msza św. jest więc apostolskim wypełnianiem polecenia Chrystusa skierowanego we Wieczerniku do uczniów: "To czyńcie na moją pamiątkę" (Łk 22,19; 1 Kor 11,24-25). Celebrans jako kapłan jest rzecznikiem zgromadzenia liturgicznego u Boga. Ofiarę Eucharystyczną sprawuje on i odmawia modlitwy w imieniu swoim i wszystkich obecnych oraz całego ludu świętego, kierując, je do Ojca niebieskiego przez Chrystusa, w Duchu Świętym.
Ceremoniarz
Ceremoniarz jest to nowa funkcja, którą ustanowił Sobór Watykański II. Zadaniem ceremoniarza jest ukazywanie i jednoczenie ducha celebracji oraz jej uczestników, aby wszyscy stali się niejako "koncelebransami". Ceremoniarz jest w pewnym sensie "reżyserem" celebracji i dlatego powinien znać główne jej punkty, oraz powinien mądrze harmonizować w jedność modlitewną przewodniczenie i posługi, chór i zgromadzenie, słowa i gesty, śpiew i milczenie, aby stały się znakami przywołującymi i komunikującymi to, co jest Boże. Jego działania, wyrażające się w przygotowaniu i prowadzeniu czynności liturgicznych, winny być jasne i dokładne, ale również cierpliwe i pokorne. Nie mogą być one dominujące, przeszkadzające albo utrudniające przejście od znaków do znaczenia. Podczas celebracji ceremoniarz powinien być jak powietrze; obecny, ale niewidoczny, aktywny tylko w razie absolutnej konieczności.
Ceremoniarz jest zatem bezpośrednio odpowiedzialny za przebieg liturgii, nadzoruje i koordynuje poszczególne funkcje (choć sam niekoniecznie musi je wykonywać). Można go przyrównać do suflera w teatrze, który podpowiada nieraz aktorom, jak, gdzie i kiedy mają "zagrać". Funkcje tę może sprawować animator liturgiczny. Zaleca się, by ceremoniarz był w każdej katedrze i większych kościołach (OWMR 107).
Diakon
(gr. "diakonos" - sługa). Diakon jest to osoba duchowna, która po ukończeniu określonego roku seminarium duchownego otrzymała święcenia diakonatu (pierwszy stopień święceń kapłańskich). Diakon jest w szczególności przeznaczony do służby dla zgromadzenia liturgicznego. Pomaga celebransowi w sprawowaniu Mszy św. lub nabożeństwa: może czytać Ewangelię (po uprzednim błogosławieństwie celebransa), głosić homilię, rozdawać komunię, wystawiać i błogosławić Najświętszym Sakramentem. Diakon może także wypowiadać intencje modlitwy wiernych. "Diakon zajmuje pierwsze po prezbiterze miejsce w celebracji Eucharystii". (OWMR 94). Diakon może ponadto asystować przy sakramencie małżeństwa, udzielać chrztu, święcić pokarmy, a także przewodniczyć obrzędom pogrzebowym.
Sobór Watykański II, obok istniejącej pozycji diakona czasowego (przygotowującego się do kapłaństwa), przywrócił funkcję diakona stałego. Mogą nim być zarówno mężczyźni żonaci jak i pozostający w celibacie.
Strojem diakona jest dalmatyka, którą zakłada na albę przepasaną cingulum. Diakon nosi także stułę, spiętą na końcach, przewieszoną przez lewe ramię.
O powołaniu funkcji diakona mówią już Dzieje Apostolskie (Dz 6). Apostołowie powołali siedmiu diakonów, by wyręczali ich przy zabierającej im sporo czasu posłudze przy rozdawaniu jałmużny wdowom. "Upatrzcież zatem, bracia, siedmiu mężów spośród siebie, cieszących się dobrą sławą, pełnych Ducha i mądrości" (Dz 6, 3). Następnie diakoni współpracowali z biskupami w kwestii rozdawnictwa pomocy biednym i potrzebującym. Wpływali także na zewnętrzne postawy wiernych w czasie liturgii, wzywając do klękania, postawy stojącej, śpiewu.
Diakonisa
Niegdyś istniała funkcja diakonisy; kobiety asystującej przy chrzcie kobiet. O diakonisie o imieniu Feba wspomina Pismo Święte w Liście do Rzymian: Rz 16, 1-2: "Polecam wam Febę, naszą siostrę, diakonisę Kościoła w Kenchrach (...) I ona bowiem wspierała wielu, a także i mnie samego". Funkcja ta już dziś nie istnieje.
Kantor
(od łac. "cantare" - śpiewać). Funkcja ta jest związana z wykonywaniem, intonowaniem i kierowaniem śpiewu podczas liturgii (poza psalmem responsoryjnym). Kantor może śpiewać partie solowe, a także ćwiczyć śpiew z wiernymi przed obrzędami. Pierwsza wzmianka o funkcji kantora pojawia się w IV wieku. Grupa kantorów może tworzyć scholę.
Komentator
Jest to osoba wyznaczona przed liturgią, kto wyjaśnia lub wyprzedza w niej jakiś obrzęd stosownym komentarzem, by przybliżyć jego znaczenie i symbolikę wiernym. Uwagi (monitiones) podawane przez komentatora powinny być starannie przygotowane, zwięzłe i jasne. Winne być wygłaszane vox moderata - głosem spokojnym, umiarkowanym, stanowczym, a także zachęcającym, lecz nie krzykliwym. Wyróżnia się dwa typy komentarzy: interpretari (wyjaśnianie) oraz moderari - kierowanie (np. postawami). Nie mogą one górować treścią ani długością nad modlitwami kapłana, gdyż wprowadzałoby to dysproporcję między akcją liturgiczną, a komentarzem, co byłoby niedopuszczalne. Komentator może także wypowiadać intencje modlitwy wiernych. Komentarza wg przepisów nie powinno wykonywać się z ambony.
Sobór Trydencki nakazał objaśnianie ludowi w jego języku tekstów i ceremonii Mszy św. Jednak za właściwy czas powstania urzędu komentatora liturgicznego należy uznać wydanie Instrukcji Kongregacji Obrzędów o muzyce sakralnej i liturgii z dnia 3 września 1958 roku, bowiem dopiero ona dała tej funkcji podstawę prawną. Sobór Watykański II w Konstytucji o Liturgii (KL) w pkt. 29 jasno mówi, że: " komentator spełnia prawdziwą funkcję liturgiczną". Jest niejako mistagogiem (mistagogia - wyjaśnianie liturgii, Eucharystii), wprowadzającym w liturgię. Zasadniczo funkcji tej nie pełnią kobiety, choć ostatnio zasada ta jest łagodzona i także niewiasty mogą pełnić funkcje komentatora.
"Dlatego duszpasterze powinni czuwać, aby czynności liturgiczne odprawiały się nie tylko ważnie i godziwie, lecz także, aby wierni uczestniczyli w nich świadomie, czynnie i owocnie". (KL art. 11 i 19).
Kościelny (zakrystian)
Na osobie tej (zazwyczaj świeckiej) spoczywa wiele różnorodnych obowiązków. Jest ona w szczególności odpowiedzialna za przygotowanie paramentów liturgicznych, bielizny liturgicznej i szat, ustawienia ksiąg, nagłośnienia, a nawet czyszczenia naczyń liturgicznych. Zwyczajowo otwiera i zamyka świątynię oraz pilnuje w niej porządku. Patronem kościelnych jest św. Józef.
Lektor
(od łac. "lector" - czytający). Lektor wykonuje lekcje, czyli czytania podczas Mszy Świętej, za wyjątkiem Ewangelii (od IV w.) Może także w procesji nieść lekcjonarz i ewangeliarz, wykonywać modlitwę wiernych. Lektor posiada swoją własną funkcję liturgiczną i wykonuje ją, chociażby obecni byli duchowni wyższych stopni. Może on podawać także intencje modlitwy powszechnej, a także czytać antyfony. Gdy nie ma psalmisty, wówczas lektor może wykonać śpiew między czytaniami.
Kiedyś lektorami byli tylko mężczyźni - z rzadka chłopcy. Byli oni ustanawiani przez biskupa (w Polsce zwyczaj ten gdzieniegdzie zachowano), który udzielał im posługi lektoratu. Dziś lektorat, jako posługę przygotowującą do święceń kapłańskich (od X w.), otrzymuje się na 3 roku seminarium. Lektor ustanowiony obrzędem ma prawo do święcenia pokarmów. Na urząd lektora należy powoływać osoby nadające się do tej funkcji, zarówno pod względem dykcji, jak i cech moralnych. Lektor musi cechować się dobrą dykcją; artykulacją, właściwą interpretacją tekstów, akcentów logicznych, naturalnością mowy, odpowiednim oddychaniem, modulacją głosu. Lektor ma kochać Pismo Św., poznawać je i chętnie czytać. Strojem lektora jest alba przepasana cingulum.
Ministrant
Od łac. "ministrare" - służyć, zazwyczaj młoda osoba świecka, która po stosownym ustanowieniu może uczestniczyć bliżej świętych obrzędów, tym samym reprezentując wiernych wokół ołtarza oraz pomagać celebransowi. Strój ministranta stanowią: komża, sutanka i kołnierz (w kolorach danego okresu lit.), lub alba przepasana cingulum. Ministranci, zgrupowani w parafialnych wspólnotach ministranckich, powinni być zawsze objęci szeroką formacją; zarówno liturgiczną jak i ludzką, wspólnotową, kierowaną przez Opiekuna grupy i pomagających mu animatorów.
Organista
Funkcję tą spełnia po prostu osoba grająca na organach, często będąca jednak artystą-muzykiem, po wyższych studiach muzycznych. Konstytucja o liturgii mówi wyraźnie: "miejsce dla chóru należy tak urządzić, aby było widać, że śpiewacy i organista stanowią część zgromadzenia wiernych i aby oni w należyty sposób mogli spełniać swoje funkcje liturgiczne" (KL 97). Organista spełnia więc zasadniczą funkcję liturgiczną. Organista najczęściej nie tylko gra na organach, ale jest organizatorem śpiewu, co wymaga od niego ponadprzeciętnych umiejętności, a także dobrej znajomości zasad liturgii: "muzycy i śpiewacy powinni także otrzymać rzetelne wykształcenie liturgiczne" (KL art. 115). Dokumenty takie jak encyklika Piusa XII Musicae sacra disciplina czy Instrukcja Musicam sacram napominają organistów i wszystkich innych muzyków kościelnych do wysokiego cenienia sobie ich posługi, będącej zmotywowaniem wiernych do czynnego włączenia się w śpiew. Jest ona bowiem nie tylko funkcją artystyczną, poboczną, ale wprost: właściwą funkcją liturgiczną, wymagającą właściwej postawy.
Głównym zadaniem organisty jest towarzyszenie organowe śpiewów liturgicznych ludu i scholi, a nie "odstawianie" indywidualnych koncertów muzyki organowej. Należy pamiętać, "iż śpiew ma zawsze pierwszeństwo przed wszelkim akompaniamentem instrumentalnym" (KL art. 112). Organista dobrze wykonujący swoją funkcję podnosi nie tylko artystyczny, ale także duszpasterski walor Mszy św.
Historia funkcji organisty związana jest nierozerwalnie z pojawieniem się organów jako instrumentu w kościołach.
Prezbiter
(gr. "presbiteros" - starszy). Prezbiter to prawidłowe określenie kapłana (księdza). Jest to osoba duchowna, która winna wyróżniać się odpowiednim strojem (sutanna, koloratka), przy czym koloratka i sutanna nie są szatami liturgicznymi. Prezbiterowi zostały ważnie udzielone święcenia prezbiteratu, po ówczesnym przyjęciu świeceń diakonatu.
Prezbiter może samodzielnie sprawować pełnię posługi sakramentalnej: całą Eucharystię, udzielać sakramentu pokuty i pojednania, namaszczenia chorych, bierzmowania (w przeciwieństwie do diakona). Kapłana Kościoła Rzymskiego obowiązuje celibat. Liturgicznym strojem prezbitera, obok humerału, alby i cingulum, są stuła i ornat (w danych kolorach liturgicznych), które są symbolami posługi kapłańskiej.
Psałterzysta
Jest to osoba wykonująca na danej Mszy Św. psalm responsoryjny pomiędzy czytaniami w niedzielę lub przed Ewangelią w dni powszednie. Może także wykonywać psalm allelujatyczny, responsorium gradualne lub aklamację przed ewangelią. Wymaga się, aby przekaz treści Słowa Bożego, zawartego w psalmie był jasny, zrozumiały i komunikatywny dla słuchających go wiernych. Dlatego też powinno zadbać się, by przyszli psałterzyści odbyli zajęcia z fonetyki (emisja głosu). Przed Mszą Św. należy przećwiczyć parokrotnie tekst i melodię wykonania psalmu. Psałterzysta może wykonywać funkcję kantora. Strojem psałterzysty jest alba przepasana cingulum.
Schola
Grupę osób, najczęściej kantorów, których funkcja polega na wykonywaniu śpiewów liturgicznych (a zwłaszcza gregoriańskich patrz. WdL str. 183) w czasie liturgii nazywa się scholą śpiewaków lub po prostu scholą (schola cantorum). Pierwsze schole pojawiały się z zgromadzeniach monastycznych, ale dopiero od pontyfikatu Sergiusza I (VIII wiek) funkcja ta zyskuje na znaczeniu. Od VIII powstają kolejne, obok rzymskiej szkoły śpiewacze, kształcące kolejnych kantorów, rzecz jasna tylko chłopców (pueri cantores). Dopiero od XVI zanikają szkoły stricte chłopięce, ustępując miejsca kobiecym.
Odnowa liturgii przypomniała, że śpiew i muzyka liturgiczna są konstytutywnym elementem liturgii, a nie tylko ładnym dodatkiem: śpiew jest "nieodzowną oraz integralną częścią uroczystej liturgii" (KL a. 112). Zezwolono na śpiewy w językach narodowych. Obecnie, po Soborze Wat. II silniej akcentuje się żywy i aktywny śpiew ludu wiernego w liturgii, niż scholi. Schola ma podtrzymywać śpiew i wyróżniać się w bardziej uroczystych momentach (np. uroczyste Gloria lub podniosłe uwielbienie), a nie wypierać głos ludu (vox populi).
Szafarz nadzwyczajny
Decyzją Soboru Watykańskiego II ustanowiono funkcję szafarza nadzwyczajnego sakramentów. Dotyczy ona osób świeckich, by mając głębszy dostęp do tajemnic liturgii, mogły swym przykładem świadczyć o wierze w swoich środowiskach. Jest to też "udostępnienie" szerszego uczestnictwa świeckich w kulcie sprawowanym przez osoby duchowne. Funkcja szafarza nadzwyczajnego odnosi się w sposób szczególny do osób upoważnionych do rozdawania komunii w czasie Eucharystii.
Wierni
Wierni (Lud) na mocy chrztu mają prawo do wykonywania swojej funkcji w liturgii. Była ona jednak w ciągu wieków ograniczana. Sobór Watykański II pragnie tę funkcję przywrócić wiernym, dlatego postanowił: "Celem wzmożenia czynnego uczestnictwa należy pobudzić wiernych do wykonywania aklamacji, odpowiedzi, psalmów, antyfon i pieśni, jak również czynności czy gestów oraz przybierania właściwej postawy ciała" (KL 30).
We Wstępie do mszału czytamy: "Podczas odprawiania Mszy wierni tworzą społeczność świętą, lud nabyty przez Boga i królewskie kapłaństwo, aby dziękować Bogu, składać w ofierze niepokalaną Hostię nie tylko przez ręce kapłana, ale razem z nim, i uczyć się składać samych siebie w ofierze. Niech się tedy starają okazać to przez głęboką pobożność i miłość względem braci, którzy uczestniczą w tej samej akcji liturgicznej. Niech się też wystrzegają wszelkiego indywidualizmu i wyróżniania się, pamiętając o tym, że mają wspólnego Ojca w niebie i że wobec tego wszyscy są braćmi. Niech więc tworzą jedno ciało (...) szczególnie kiedy wspólnie składają ofiarę i wspólnie przystępują do Stołu Pańskiego. Jedność tę dobrze ukazuje wspólne zachowanie tych samych gestów i tej samej postawy ciała. Niech zatem wierni z radością służą ludowi Bożemu (...)."
Zgromadzenie liturgiczne nie powinno być spłaszczone i zagubione, nie powinno być tłumem nieznanych sobie osób, które asystują jakiemuś rytuałowi, każda na własny użytek. W zgromadzeniu liturgicznym nikt nie zasiada jako widz, każdy spełnia jakąś czynność.
Jest zatem niezwykle ważne, aby wiedzieć, jakie każdy ma kompetencje. Niech nikt nie będzie widzem, "ponieważ odprawianie Mszy ma z natury charakter społeczny, dlatego wielka siła oddziaływania tkwi w dialogach między celebransem a zgromadzeniem wiernych oraz w aklamacjach; są one bowiem nie tylko zewnętrznymi znakami odprawiania, lecz także tworzą i podtrzymują łączność między kapłanem i ludem" (OWMR 14).